گذری بر تاریخچه رنگرزی

نخ های گلیم در گذشته با استفاده از مواد طبیعی و موجود در طبیعت همچون گیاهان یا حیوانات رنگ می شده است. اما امروزه با توجه به پیشرفت تکنولوژی ها، فرآیند رنگرزی هم از این تحولات مستثنی نبوده و روال رنگرزی به مرور زمان تغییر زیادی نسبت به گذشته و اوایل اختراع نخ داشته است. در نوشته ی امروز وبلاگ گیلیمو Gilimo بیشتر به تشریح تاریخچه ی رنگرزی نخ خواهیم پرداخت.

تاریخچه رنگرزی عتیقه ها

در اسلام یک شیء هنری، کلیتی از شکل و تزیین و عملکرد است. گلیم بیان کامل این مفهوم است. بافت یک گلیم با خورجین و یا پوشش زین، نوع زندگی شبانی یا عشایری بافنده‌ی آن را به طور کامل منعکس می‌سازد. از فرش‌های یک و نیم قرن قبل که به دست زنان عشایر قشقایی بافته شده در موزه‌ها و در گوشه و کنار جهان فراوان است.

این عتیقه‌ها با وجود قدمت و عمر طولانی و اصالت رنگ، زیبایی و ارزش خود را حفظ کرده است و عوامل مختلف رنگ‌زدا نتوانسته‌اند تغییری در آنها بدهد. مسلماً یکی از علل ارزش زیاد آنها ثبوت رنگ، ظرافت بافت و نقش آن‌هاست.

زنان خبره و ماهر ایل که سال‌های عمر خود را در کار بافتن گذرانده‌اند با گیاهان مختلف موجود در طبیعت که برای رنگ‌آمیزی مصرف می‌شوند به خوبی آشنا هستند. رنگ و شیوه‌ای که به یاری نقش‌ها به آن شکل می‌دهند تا به گلیم زیبایی مطلق بخشد. در همه‌ی رنگ‌های پیش از دوران «صنعت – هنر» رنگرزی الیاف پنبه‌ای غالب بوده است. نواحی مختلف و اقوام گوناگون در سراسر دنیا به خاطر رنگ‌ها و ترکیبات آن‌ها شهرت یافته بودند. فینیقی‌ها به سبب تهیه‌ی رنگ ارغوانی و اهالی درّه‌ی رودخانه‌ی سند به واسطه‌ی رنگ قرمز و آبی معروف بوده‌اند.

هرچند اکنون این اجزاء مرکب رنگ را که به کار می‌رفته، دقیقاً می‌شناسیم، و لیکن طرز عمل آوردن آن‌ها جزء اسرار است. همه‌ی رنگ‌های طبیعی به جز نیل و پاره‌ای از گل سنگ‌ها و پوست درختان و تمام رنگ‌های شیمیایی نیازمند ماده ثابت کننده‌اند تا در ریسمان نفوذ کرده و رنگ را پایدار سازند. ماده‌ی ثابت‌کننده به ریسمان حمله کرده یا به اصطلاح آن را گاز می‌گیرد تا رنگ در آن جایگزین شود این عمل الیاف نخ را بسته به نوع ماده ثابت‌کننده کم یا زیاد و ضعیف می‌سازد.

ماده‌ی ثابت‌کننده باید پیش از رنگ کردن یا هنگام رنگ کردن یا پس از آن به کار رود. بهترین نتیجه هنگامی حاصل می‌شود که این کار پیش از رنگ کردن صورت گیرد. مواد ثابت‌کننده مختلف از یک رنگ، رنگ‌های گوناگون دیگری را تولید می‌کند.

ماده‌ی ثابت‌کننده در روزگار گذشته شامل ترکیبات با محلولهای خاکستر چوب و ریشه‌های درخت و اسیداوریک، برگ و میوه‌ها بود. تا نیمه‌ی قرن نوزدهم میلادی مواد رنگین را فقط از منابع حیوانی و نباتی و معدنی می‌ساختند و صنایع یا مشاغلی مربوط به جمع‌آوری و استخراج مواد خام رنگی در سراسر آسیا وجود داشت. در شهرها و روستاها نخ و ریسمان را نزد رنگرزان حرفه‌ای می‌بردند و ریسمانی را که با رنگ طبیعی صباغی شده بود از بازار تهیه می‌کردند. لذا همه‌ی گلیم‌هایی که تا پیش از سال‌های ۱۸۵۰م بافته شده است با مواد صرفاً طبیعی رنگرزی شده است یعنی کاری که تا همین الان ادامه داشته است. مردم چادرنشین که برای مصرف خود گلیم می‌بافتند. گاهی اوقات به مواد رنگی طبیعی که به صورت گیاه خودرو در چراگاههای حیواناتشان پیدا می‌شد دسترسی داشتند.

در ممالکی که قالی‌بافی مرسوم است، از اواخر قرن نوزدهم میلادی، رنگ‌های شیمیایی جایگزین رنگ‌های طبیعی شده است. نتایج نامطلوب رنگرزی با رنگ‌های مصنوعی منجر به ارزیابی مجدد هنر رنگرزی طبیعی شده است. به دلیل سازگاری شیوه‌ی رنگرزی شیمیایی با نخ پشمی و در دسترس بودن رنگ‌های شیمیایی، رنگرزی‌های خوبی انجام گرفته است. اما رنگ‌های مصنوعی امروزی هرگز قادر نخواهد بود جایگزین زیبایی رنگ‌های طبیعی شود. از این رو جای تعجب نیست که بافنده‌ها به سوی فن کهن رنگرزی با مواد طبیعی بازگردند. پیشروان این امر در رنگرزی بافندگان ترک پروژه‌ی «دوباغ» بوده‌اند.

این گروه در نزدیکی منطقه‌ی «چناق قلعه» فرش‌های گره بافت را با رنگ‌های طبیعی و نخ‌های دست‌ریس می‌بافند. موفقیت گروه نام برده، بافنده‌های دیگر را نه تنها در آناتولی بلکه در ایران نیز بر آن داشته است تا به روش سنتی رنگرزی بازگردند. طولانی بودن زمان آماده‌سازی و رنگرزی پشم، همچنین استفاده از نوعی پشم که به سهولت رنگ می‌گیرد باعث ترقی قیمت‌های گلیم می‌شود؛ اما این نوع گلیم از دوام بیشتری برخوردار است و تا سال‌های سال زیبا باقی می‌ماند. برخی از تولیدکنندگان، رنگ‌هایی را به عنوان رنگ طبیعی عرضه می‌کنند که در حقیقت بدل‌های رنگ شیمیایی است.

برای مثال ترکیبات رنگ نیلی شیمیایی همانند نوع طبیعی آن است. خوشبختانه گیاهان رنگ‌زا همواره در سرزمین‌هایی که قالی می‌بافند به وفور می‌روید و در دسترس قرار دارد. بدیهی است که مشاهده‌ی دیگ رنگرزی روی آتش در حیات خلوت خانه‌های روستایی موجب تسلی خاطر می‌شود. کلاف‌های نخ دست‌ریس را در خُم رنگرزی فرو برده، هنگام بیرون آوردن قرمز یا آبی درخشان و زرد طلایی و غیره ظاهر می‌شود و بدین ترتیب هنر رنگرزی با مواد طبیعی همچنان ادامه دارد.

تاریخچه‌ی رنگرزی با الیاف حیوانی

اولین رنگ حیوانی که در تاریخ ثبت شده، رنگ ارغوانی است. تکه‌هایی از لباس ارغوانی رنگ که در حفاری‌های یک آرامگاه یونانی به دست آمده، گواهی بر قدرت این رنگ دارد. رنگ حیوانی که از زمان باستان مورد استفاده قرار می‌گرفت، قرمز دانه است که از بدن‌های خشک شده جنس ماده‌ی نوعی شپش که حشره‌ای کمیاب است به دست می‌آید. با قرمز دانه‌ی پشه می‌توان، ابریشم و چرم را هم رنگ کرد.

تاریخچه‌ی رنگرزی با الیاف گیاهی

از توصیفاتی که شده است این طور به نظر می‌رسد که مردم نواحی مدیترانه با رنگ آشنایی داشته‌اند. در جایی دیگر آمده است که مردمان هندشرقی اوّلین کسانی بودند که از رنگ گیاه نیل استفاده می‌کردند. از زاج نیز در عملیات رنگرزی نظیر امروز استفاده می‌شد. روناس از سالیان دراز به عنوان بادوام‌ترین رنگ قرمز گیاهی شناخته شده است. «تورات» و قبور فراعنه‌ی مصر دال بر استفاده از روناس در آن زمان است.

در ایران از قدیم‌ترین ایام روناس را می‌شناختند و استفاده می‌کردند. اسپرک و زعفران، پوست درخت بلوط، پوسته‌ی خارجی گردوی تازه، شاخه‌های گل پرطاووس، گل‌انار، گل‌گاوزبان نیز مورد استفاده قرار می‌گرفتند. تمام رنگ‌ها از سه رنگ اصلی زرد، قرمز، آبی تشکیل شده است که با نسبت‌های مختلف و متنوع به دست می‌آید. مثلاً سبز از زرد و آبی تشکیل می‌شود. هر دو رنگ متضاد، رنگ اصلی و رنگ ترکیبی متقابل خودش، مثل قرمز با سبز که قرمز اصلی و سبز که ترکیب زرد و آبی است، تولید رنگ خنثی می‌کنند.

نارنجی = زرد + قرمز / سبز = زرد + آبی / بنفش = قرمز + آبی

قرمز نارنجی = قرمز+ نارنجی

رنگ‌ها از نظر جنسیت انواع متفاوتی دارد که امکان انتخاب رنگ در قسمت ثبت سفارش گیلیمو وجود دارد. رنگ‌هایی که مواد مصرف مختلف دارد عبارت است از: رنگ‌های طبیعی (حیوانی و گیاهی) و رنگ‌های شیمیایی (رنگ‌های اسیدی – رنگ متالیک – رنگ‌های دانه‌ای – رنگ‌های خمی – رنگ‌های ری‌اکتیو و رنگ‌های مستقیم) زنان عشایر گیاهان و گل‌ها و ریشه ها را برای دستورالعمل‌های رنگرزی ویژه خودشان گردآوری می‌کردند. زندگی صحراگردی فقط تهیه‌ی مقادیر کمی پشم رنگ شده را در هر بار اجازه می‌دهد و همین امر دلیل پدیداری رنگ‌های متنوعی از یک نوع رنگ است که در گلیم‌های کهنه‌تر دیده می‌شود. همین امر دلیل پدیداری رنگ‌های متنوعی از یک نوع رنگ است که در گلیم‌های کهنه‌تر دیده می‌شود.

مردم نواحی صحرایی مانند عشایر بلوچ غالباً نمی‌توانستند مواد رنگی را از محیط بایر خود به دست آورند و نیز قادر نبودند. آنها را به وسیله‌ی سوداگران دوره گرد فراهم سازند در عوض آنها برای رنگ طبیعی پشم و مو از خود رغبت زیادی نشان می‌دادند. بلوچ‌ها هنوز در این فن استادند. کرک شتر را از رنگ سفید گرفته تا رنگ‌های زرد و قهوه‌ای سیر و پشم گوسفند به رنگ‌های عاجی و قهوه‌ای را به کار می‌برند – رنگ‌های سیاه و خاکستری موی بز این مجموعه الوان ظریف را تکمیل می‌کند.

در ادامه ی این نوشته به زودی در مورد اهمیت رنگرزی بر کیفیت گلیم خواهیم گفت. چرا که رنگرزی یکی از اصلی ترین ویژگی ها برای شناخت یک گلیم خوب و مناسب است و عدم اطلاع داشتن در مورد این موضوع لازمه ی انتخاب یک گلیم و محصولات وابسته ی با کیفیت و ماندگار است. گیلیمو تمامی محصولات گلیمی خود را با ضمانت کیفیت به همه ی شما دوستان عرضه می کند.

Gilimo . com